Υπάρχει λανθασμένα η αντίληψη ότι το εκάστοτε οικονομικό σύστημα είναι αυτόνομο, ανεξάρτητο από τις κοινωνικές νόρμες και μπορεί να λειτουργήσει μακριά από αυτές. Η αλήθεια όμως απέχει από αυτήν την αντίληψη, αφού το κάθε οικονομικό δόγμα γεννήθηκε, μεγάλωσε και ευδοκίμησε σε πολύ συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες και αντιλήψεις, οπότε η αυτούσια μεταφορά του σε άλλες νόρμες και συμπεριφορές, εκτός από λανθασμένη, μπορεί να είναι και επικίνδυνη.
Υπάρχουν πάρα πολλές προσεγγίσεις επί του θέματος, οι οποίες παρουσιάζουν διαφορετικές πτυχές που επηρρεάζουν τα οικονομικά συστήματα, άλλες περισσότερο και άλλες λιγότερο. Η προσέγγιση που θα ακολουθηθεί εδώ, έχει να κάνει με την θρησκεία και το πως αυτή επηρρεάζει, όχι το σύστημα δικαίου μέσα στο οποίο γεννήθηκε το κάθε οικονομικό σύστημα, αλλά την σχέση της θρησκείας με το Εγώ και πως αυτή η σχέση αντικατοπτρίζεται στην εκάστοτε οικονομική λειτουργία.
Οριοθετόντας καταρχάς, την σχέση μεταξύ του Εγώ και των δύο κυριότερων οικονομικών δογμάτων, του καπιταλισμού και του κομμουνισμού, στο πρώτο δόγμα υπάρχει η δοξασία του Εγώ ως η δύναμη που κινεί τα πάντα, ενώ στο δεύτερο το Εγώ παραμερίζεται, για να αντικατασταθεί από το Κοινωνικό Εγώ (αδόκιμος όρος). Η ελευθερία του να πράττει κανείς αυτοβούλως, περιορίζεται σημαντικά λόγω των δυναμικών προς την ανισότητα, που αυτή παρουσιάζει. Το σοσιαλδημοκρατικό ενδιάμεσο, των δύο προαναφερθέντων δογμάτων, έχει σαν βάση το καπιταλιστικό πρότυπο, αφού η ατομική πρωτοβουλία εξακολουθεί να είναι ο κινητήριος μοχλός, με την συλλογική παρέμβαση (κρατική κλπ) να είναι υπαρκτή, ούτως ώστε να διορθώσει τις δυναμικές αυτές που οδηγούν σε ανισότητα, όποτε αυτό κρίνεται κοινωνικά θεμιτό.
Με βάση τα παραπάνω, ας αμπελοφιλοσοφήσουμε, βάζοντας στο κόλπο και την θρησκεία, ξεκινώντας από τα ευρωπαϊκά χωράφια και την πιο δημοφιλής θρησκεία στην ευρώπη, τον καθολικισμό. Η σχέση του τελευταίου με το Εγώ είναι ιδιαίτερη και αμφίσημη. Από την μία το Εγώ είναι στο κέντρο της θρησκείας αυτής, αφού κρίνεται η σχέση του καθενός με τα θεία σαν ξεχωριστή οντότητα, από την άλλη όμως η θρησκεία αυτή ταπεινώνει, καταπιέζει και γεμίζει ενοχές το Εγώ. Από όλα τα χριστιανικά δόγματα ο καθολικισμός είναι αυτός που περιορίζει το Εγώ περισσότερο. Η ιδιωτική πρωτοβουλία υπάρχει, αλλά είναι περιορισμένη από την επιβολή της θρησκείας, πράγμα που σημαίνει ότι ευνοείται ένας καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, που σκοντάπτει όμως στην θρησκευτική εξουσία. Ιστορικά, στις καθολικές περιοχές της ευρώπης, όπου οι θρησκευτικοί δεσμοί ήταν πιο χαλαροί, εκεί ήταν που οι ιδέες περί ελεύθερου εμπορίου είχαν και μεγαλύτερη απήχηση. Αναφορικά, δεν είναι τυχαίο ότι η βόρεια ιταλία, ήταν μεγαλύτερο και πιο δραστήριο εμπορικό κέντρο από την νότια, αφού η παπική εξουσία ήταν πιο έντονη στο νότο (φυσικά υπάρχουν κι άλλοι λόγοι για αυτό, οι οποίοι όμως δεν αφορούν την κουβέντα εδώ). Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα η σύγκριση μεταξύ γαλλίας και γερμανίας, με την δεύτερη να έχει παραδοσιακά κακές σχέσεις με ρώμη και αβινιόν. Αντιθέτως, όπου η θρησκευτική εξουσία ήταν πιο έντονη, ευδοκιμούσαν οι πελατειακές σχέσεις.
Τον σκόπελο της καταπίεσης του Εγώ, ήρθε να ξεπεράσει ο προτεσταντικός χριστιανισμός. Κατά τον τελευταίο, το Εγώ απελευθερώνεται από θρησκευτικά δεσμά και μετατρέπει τους όποιους περιορισμούς σε εσωτερικό ζήτημα, οπότε και το όποιο θρησκευτικό χέρι στο Εγώ κατακρίνεται. Η ατομική ελευθερία μετατρέπεται σε ιδιωτική πρωτοβουλία χωρίς εμπόδια και με αυτόν τον τρόπο θέτονται οι βάσεις για οικονομικές σχέσεις καπιταλιστικού προτύπου. Το ότι ο καπιταλισμός, στην πιο ελευθέρια μορφή του, είχε σαν αφετηρία αρχικά την ολλανδία, μετάπειτα την αγγλία και κατεπέκταση τις ηπα, δεν είναι καθόλου τυχαίο, αφού όλες τους είναι προτεσταντικές χώρες.
Περνώντας στο τρίτο ευρωπαϊκό χριστιανικό δόγμα, στην ορθοδοξία, η σχέση της με το Εγώ μοιάζει περισσότερο με τον καθολικισμό, χωρίς το σαδιστικό στοιχείο του τελευταίου. Το Εγώ μπορεί να μην υφίσταται την καθολική καταπίεση και να είναι ελεύθερο, αλλά σε καμία περίπτωση η ελευθερία αυτή δεν αγγίζει την προτεσταντική. Οι πελατειακές σχέσεις, καθολικού τύπου, υπερισχύουν και ενώ υπάρχει η ατομική ελευθερία, η ιδιωτική πρωτοβουλία καταπιέζεται. Αν μπορούσε να περιγραφεί αυτή η σχέση με οικονομικούς όρους, θα ήταν σαν το Εγώ να πληρώνει έναν φόρο στην θρησκεία (φόρο έκφρασης και αυτοεκπλήρωσης) για να υπάρχει χωρίς τύψεις και καταπίεση, οπότε και οι πελατειακές σχέσεις απέκτησαν μεγαλύτερη σημασία στην οικονομική και πολιτική δραστηριότητα.
Στο μακρινό άκρο της ανατολής, ο βουδισμός έχει μια τελείως διαφορετική προσσέγιση σε σχέση με το Εγώ. Το τελευταίο καταπιέζεται (φυσικά όχι με τα καθολικά πρότυπα) και υποχωρεί ούτως ώστε να βρεθεί σε πλήρη αρμονία με το περιβάλλον, όποιο κι αν είναι αυτό (φυσικό, κονωνικό, πολιτικό κλπ). Η αρμονία αυτή προτάσσεται όχι ως κάτι υποχρεωτικό, που να συνεπιφέρει ψυχικό καταναγκασμό, αλλά ως ένα θετικό πρότυπο. Με αυτόν τον τρόπο η ιδιωτική πρωτοβουλία ως μέσο αυτοεκπλήρωσης του Εγώ, αποκτάει δευτερεύουσα σημασία και στο επίκεντρο έρχεται η αξία του συνόλου. Σε αυτό το πλαίσιο ο κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής, βρίσκεται πιο κοντά στις κοινωνικές νόρμες και συγκεκριμένα στην σχέση θρησκείας-Εγώ.
Η ιστορία της κίνας είναι ένα ενδεικτικό παράδειγμα. Χιλιάδες χρόνια υποτέλειας σε έναν αυτοκράτορα και δεκάδες χρόνια σε ένα κομμουνιστικό καθεστώς. Μπορεί να θεωρείται ότι το κομμουνιστικό καθεστώς της κίνας είναι ένας βιασμός του κομμουνιστικού μοντέλου και ότι στην ουσία πρόκειται για μια δικτατορία/αυτοκρατορία με άλλη μορφή, αλλά αφενός αυτό το θέμα είναι εκτός συζήτησης, αφετέρου αυτό που έχει σημασία εδώ είναι η σχέση του Εγώ με την ιδιωτική πρωτοβουλία. Τόσο στα χρόνια της σινικής αυτοκρατορίας, όσο και στα κομμουνιστικά χρόνια η σχέση αυτή ήταν πάντα δευτερεύουσα, πράγμα που συνάδει με το βουδιστικό πρότυπο (και σε καμία περίπτωση δεν υποννοώ ότι κομμουνισμός και δικτατορία, είναι ένα και το αυτό).
Τρανταχτή εξαίρεση σε αυτό το μοντέλο, αποτελεί η ιαπωνία, όπου αν και βουδιστική (αν υποθέσουμε ότι ο σιντοισμός είναι παρακλάδι του βουδισμού), το καπιταλιστικό πρότυπο παραγωγής υπερίσχυσε σε αντίθεση με τη σχέση Εγώ-βουδισμού-ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Ένας λόγος αυτής της αντίθεσης έγκειται στην κακή σχέση που έχουν οι ιάπωνες με την θρησκεία. Η τελευταία τους οδήγησε να μπουν σε έναν χαμένο παγκόσμιο πόλεμο υπο την αρχηγία του θεού-αυτοκράτορα ήλιου με τραυματικά αποτελέσματα. Έκτοτε η αθεΐα βαράει γύρω στο 75%. Ακόμα, όμως και πριν τον Β΄ΠΠ, οι κοινωνικές δομές ήταν τέτοιες όπου η θρησκεία είχε απομακρυνθεί από την κοινωνική και οικονομική δραστηριότητα από την εποχή των σαμουράϊ ή είχε περάσει σε δεύτερη μοίρα.
Στην πολυπληθέστερη θρησκεία στον πλανήτη, το ισλάμ, τα πράγματα είναι λίγο πιο αχανή. Από την μία υπάρχει το Εγώ σαν αυτόνομη δύναμη, που ταυτοχρόνως οφείλει να υποτάσσεται στην θρησκεία, όχι τόσο σαν έκφραση αλλά περισσότερο σαν αυτοεκπλήρωση, ενώ από την άλλη η συλλογική σκέψη υπερέχει της ατομικής. Κατά αυτόν τον τρόπο υπάρχει η ατομική ελευθερία, η οποία πρέπει να κινείται μέσα στα πλαίσια της συλλογικής συνείδησης, ενώ δεν υπάρχει ιδιωτική πρωτοβουλία. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο μωαμεθανισμός είναι κάτι ενδιάμεσο μεταξύ χριστιανισμού και βουδισμού, πράγμα λογικό αν σκεφτεί κανείς ότι είναι η νεότερη θρησκεία, οπότε είναι και αναμενόμενο να δανείζεται στοιχειά από τους παλαιότερους, όπως επίσης και τα γεωγραφικά όρια βοηθούν προς αυτήν την κατεύθυνση. Το αποτέλεσμα στις οικονομικές σχέσεις μοιάζει περισσότερο με έναν καθολικισμό στην ευρώπη, αν δεν είχε υπάρξει ποτέ το προτεσταντικό δόγμα.
Οι ρίζες όλων των παραπάνω φυσικά, βρίσκονται αρκετά πιο πίσω, αφού και οι θρησκείες προέκυψαν μέσα από συγκεκριμένες κοινωνικές δομές. Επίσης, ο ενδιάμεσος κρίκος μεταξύ θρησκείας και οικονομίας, είναι το σύστημα δικαίου, αφού πρόκευψε μέσω της θρησκείας, ενώ μέσω αυτού προέκυψε η οικονομία, όπως επίσης καθοριστικό ρόλο σε όλα αυτά είχαν και άλλοι κοινωνικοί παράγοντες, όπως το πολιτικό και το ιστορικά εξελικτικό κομμάτι, τα οποία έμειναν σκοπίμως απέξω για να εξεταστούν στο επόμενο επεισδόδιο.
10 σχόλια:
Ακουσα καλα? H Ιαπωνια βουδιστικη?
Σιντοισμος λεγεται αν και δεν ειμαι θρησκειολογος.
Ωραίο κείμενο, θίγεις ένα απ' τα πιο ενδιαφέροντα ζητήματα απ' την εποχή του Βέμπερ με τρόπο κατανοητό.
Μια παρατήρηση: Το Ισλάμ δεν είναι (ακόμα) η πολυπληθέστερη θρησκεία στον Κόσμο (1.5 δις. έναντι 2.1 του Χριστιανισμού).
@Παπαναστασίου
ναι ρε δεν είναι γιάννης είναι γιαννάκης. Η ουσία είναι ότι την θρησκεία την είχαν κάνει πέρα προ καιρού.
@θέμος
όντως. Μόλις το είδα κι εγώ, δεν είχα ιδέα...
@Παπαναστασίου (ξανά)
το είπα ότι η Ιαπωνία είναι βουδιστική ε; Όντως είμαι λάθος. Το διορθώνω άμεσα.
ωραίος ο νέος. Παίρνεις το χρυσό μουστό, σαν ο καλύτερος αμπελοφιλόσοφος της χρονίας. Το ότι ο ομβραίοι απέχουν από το κείμενο, να το εκλάβω απλά σα μια παράληψη? Όσο για την πολυπληθέστερη θρησκεία, δεν είναι ο Παναθηναϊκός?
@McPan
ήλπιζα σε χρυσό βατόμουρο αλλά τεσπα. Οι οβραίοι θέλουν ολόκληρο κείμενο από μόνοι τους, που να τους βάλεις εδώ μέσα...
Όσον αφορά την πολυπληθέστερη θρησκεία θα έλεγα μάλλον το κριθαρόζουμο
Mr. Eclectic
Ενδιαφέρον, αν και το θέμα πελατειακές σχέσεις και νεποτισμός, και πώς αυτές καλλιεργούνται τόσο από το πολιτικό σύστημα όσο και από την οργανωμένη θρησκεία είναι τεράστειο ζήτημα.
Τώρα για την Άπω Ανατολή, τα πράγματα είναι πολύ μπερδεμένα. Από την μία στην Κίνα υπάρχει η τεράστια παράδοση του Κουμφουκιανισμού, που από την μία προτάσσει το σεβασμό στις δομές και την υπηρεσία των αναγκών της κοινότητας, αλλά αυτό γίνεται μέσω της συνεχούς καλυτέρευσης του Εγώ, μέσω της μελέτης, και της υποταγής του σε αυτή την υπηρεσία.
Από την άλλη, για την Ιαπωνία, εκεί είναι κάπως μπερδεμένα. Από τη μία υπάρχει ο σιντοϊσμός, από την άλλη ο ζεν βουδισμός. Το περίεργο είναι ότι συνυπάρχουν σε ένα ιδιότυπο κράμα, από το οποίο καθένας διαλέγει το ποσοστό που του ταιριάζει. Και από πίσω μια επιρροή επίσης από Κουμφουκιανισμό. Αλλά ειδικά ο ζεν βουδισμός έχει μερικά πολύ περίεργες και ενδιαφέροντες πλευρές. "Συνάντησε τους γονείς σου, σκότωσε τους γονείς σου. Συνάντησε τον εαυτό σου, σκότωσε τον εαυτό σου. Συνάντησε το Βούδα, σκότωσε το Βούδα". Από την μία, η κουμφουκιανική αντίληψη του υιικού καθήκοντος, αλλά από την άλλη μια καθαρά προσωπική αναζήτηση νοήματος, σε σημείο που να προτρέπει για αναζήτηση ακόμα και πέρα από αυτά που θεωρεί ως θεμέλεια.
Επίσης, σε αυτό το περίεργο απωανατολίτικο κράμα κυριαρχούσε πάντα η αντίληψη ότι ο νικητής μιας σύγκρουσης είχε πάντα τη θεία εύνοια "η γη (το πεδίο της μάχης) καθορίζει το νικητή, αλλά ο ουρανός αποφασίζει". Που ίσως είναι ένας από τους παράγοντες που εξηγούν το πώς οι Ιάπωνες μεταμορφώθηκαν σε 30 χρόνια από μεσαιωνική κοινωνία σε ιμπεριαλιστική δύναμη τον 19ο αιώνα, και από εκεί πάλι σε οικονιμικό κολοσσό μετά τον Β Παγκόσμιο, υιοθετώντας μαζικά τους τρόπους των δυτικών που τους επέβαλλαν το τέλος της εκάστοτε περιόδου.
Τέλος, υπάρχει από πίσω κρυμμένο και το Ikko Ikki, μια ριζοσπαστική και ακτιβιστική εκδοχή του βουδισμού, δραστήρια τον 16ο αιώνα, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου (sengoku jidai), όπου αυτόνομες κοινότητες μοναχών, μαζί με εξεγερμένους αγρότες και samurai που είχαν αποκυρρήξει την εξουσία της τάξης τους, μάχονταν τους πολέμαρχους που πάλευαν για τον τίτλο του Shogun (στρατιωτικού δικτάτορα). Στόχος τους ήταν μια πιο ίση κοινωνία, βασισμένη στην κοινή ιδιοκτησία της γης, με κάποια πρώιμα στοιχεία σοσιαλισμού και αναρχισμού, αντίστοιχα με αρκετά αιρετικά και πρωτεσταντικά κινήματα στην Ευρώπη (πχ Αναβαπτιστές, από τους οποίους, η ειρωνία, προέρχονται οι βαπτιστές). Ίσως η επιρροή τους αντηχεί στο Ιαπωνικό εργατικό κίνημα της δεκαετίας του 70, με τα εντυπωσιακά ελισσόμενα φίδια από χιλιάδες εργάτες με κράνη και οπλισμένους με βέργες που συγκρούονταν με την αστυνομία.
Σημαντικότατο στοιχείο για Κίνα και Ιαπωνία, είναι ότι στην Κουμφουκιανική αντίληψη της κοινωνίας, οι αγρότες είναι η ανώτερη τάξη, οι ευγενείς, είτε ως πολεμιστές, είτε ως γραφειοκρατία, η επόμενη, και τελευταίοι οι έμποροι. Το αστείο είναι, για να μένει απερίσπαστη η πρώτη στο ιερό έργο της παραγωγής, η δεύτερη έχει επωμισθεί τον άχαρο ρόλο της εξουσίας!
Συγγνώμη για το μεγάλο post και τα ίσως ασυνάρτητα σχόλια, σε μια απόπειρα να είναι όσο το δυνατόν συντομότερο.
Ως γενικότερη παρατήρηση, μέχρι τον 18ο αιώνα, η κοινωνική και πολιτική συζήτηση γινόταν παντού με θρησκευτικούς όρους, γιατί μέχρι τότε μόνο τα θρησκευτικά κείμενα και δόγματα ήταν αυτά που ήταν ευρύτερα προσβάσιμα και περιέγραφαν κάποια μορφή ιδεατής κοινωνικής οργάνωσης. Οπότε, όντως έχουν διαμορφώση την πολιτική και οικονιμική συζήτηση. Αλλά το θέμα είναι τεράστιο.
Όσο για τον καθολικισμό, δεν ξέρω αν συμφωνώ απόλυτα. Η κύρια διαφορά με την ορθοδοξία είναι νομίζω ότι ιστορικά αυτή διαμορφώθηκε κάτω από ένα συγκροτημένο και συγκεντρωτικό κράτος (Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία), ενώ αντίθετα η Ρώμη ήταν ανεξάρτητη, έχοντας πείσει τους ηγεμόνες της Δύσης ότι η ευλογία της νομιμοποιούσε την εξουσία τους. Επιπλέον, νομίζω από επίσκοπο και πάνω, οι κληρικοί ήταν στην ουσία και φεουδάρχες, με τίτλους και γαίες. Συν η πρακτική, για να μην κατακερματίζεται το φέουδο, να προωθούνται οι νεότεροι γιοι των ευγενών για καριέρα στην εκκλησία, αν δεν έβρισκαν διέξοδο μέσω γάμου ή υπηρεσίας σε άλλον, ανώτερο φεουδάρχη που θα τους αντέμειβε με δική τους γη.
Σχετική σημείωση: η Καθολική εκκλησία μόλις το 1515 επέτρεψε τον δανεισμό χρημάτων με τόκο, ενώ μέχρι τότε θεωρούταν αμάρτημα (βέβαια οι Ναϊτες δάνειζαν με τόκο από τον 12ο, αλλά το κάλυπταν ως έξοδα φακέλου, εγγυήσεις, και λοιπά). Και στο κάτω-κάτω, μέχρι τότε υπήρχαν τα συχωροχάρτια, οπότε υπολόγιζες στον τόκο και το κόστος για τη συγχώρεση. Όμορφα πράγματα!
Κοίτα, το εξελικτικό και το πολιτικό κομμάτι, κράτα τα για το επόμενο επεισόδιο. Εδώ ας εστιάσουμε στην σχέση θρησκείας και Εγώ και το πως αυτή μεταφράζεται οικονομικά, έστω κι αν υπάρχουν κι άλλοι παράγοντες.
Σχετικά με Κίνα και Ιαπωνία δεν γνωρίζω τόσο σε βάθος ποιές είναι οι μικροδιαφορές στα δόγματα, όσο γνωρίζω τα χριστιανικά. Αυτό που ξέρω και επιμένω είναι πως στον βουδισμό υπάρχει έντονη η, όπως σωστά λες κι εσύ, υποταγή του Εγώ στο σύνολο. Ούτως ή άλλως ο διαλογισμός έχει σαν σκοπό την αφαίρεση του Εγώ για να φτάσεις στην έκσταση και λοιπές παπαριές. Για αυτό λέω ότι ο κομμουνισμός ταιριάζει περισσότερο αφού κι εκεί σε μια ιδεατή μορφή κάνεις πίσω μπροστά στο ευρύ καλό.
Νομίζω τα παραπάνω ισχύουν κυρίως για Κίνα. Για Ιαπωνία, αυτό που λες όντως εξηγεί τον κεραυνοβόλο έρωτα των ιαπώνων προς τους αμερικάνους (1895 νομίζω; η καμία 10αριά χρόνια μετά;) και το πως μεταλλάχθηκαν οικονομικά. Υπάρχει ένα ερωτηματικό για το πως όμως άλλαξαν καθεστώς και νοοτροπία για να μπουν στον ΒΠΠ (από ιστορία άπω ανατολής δεν το έχω και πολύ) αλλά σε διάφορα ακαδημαϊκά άρθρα φαίνεται ότι το σκυλομετάνιωσαν και το γύρισαν στο οικονομικό σύστημα του νικητή και στην αθεΐα. Φυσικά έπαιξε και η φεουδαρχία το ρολάκι της αλλά είπαμε, αυτά για μετά.
Γυρνώντας στα δικά μας, σίγουρα έπαιξε το ρόλο του το πολιτικό μέρος και το πως ήταν καβατζωμένοι σε αυτό τα ιερά λαμόγια, αλλά υπάρχει τεράστια διαφορά μεταξύ καθολικισμού και ορθοδοξίας. Οι ορθόδοξοι νομίζω δεν φέρουν τύψεις στον βαθμό που φέρουν οι καθολικοί. Είναι πιο ελεύθερο αυτό το κομμάτι και νομίζω ότι αν συγκρίνεις εποχή που δεν υπήρχε ακόμα προτεσταντισμός, οι ορθόδοξοι ήταν πιο κοντά σε ελεύθερο εμπόριο και πρωτοβουλίες από τους καθολικούς. Φυσικά μιλάμε για μεσαίωνα, γιατί στην αναγέννηση, οι ορθόδοξοι έπεσαν με τα μούτρα στο τουρκικό μοντέλο για να καβατζώσουν καμία θεσούλα προύχοντα.
Καταφέρνεις πολύπλοκα πράγματα και σύνθετα- το αναγνωρίζεις- να δώσεις μια ερμηνεία απλή.
Κάτι που δεν είναι εύκολο.
Δημοσίευση σχολίου