Η Ευρώπη ξυπνάει το φάντασμα ενός μη-κυβερνήσιμου κόσμου

Μετάφραση άρθρου του Mark Mazower από την έντυπη έκδοση των FT (26.05).

«Αποφάσισαν χωρίς εμάς, προχωράμε χωρίς αυτούς», λέει το σλόγκαν στο site του Συριζα, του προεξέχοντος, στις τελευταίες εκλογές, αριστερού Ελληνικού κόμματος. Αλλά αυτό που προκύπτει, διαβάζοντας παρακάτω, είναι λιγότερο μια σαφής στρατηγική για το μέλλον της χώρας και περισσότερο μια κοσμοθεωρία διαχεόμενη από εικόνες και μνήμες του πολυτάραχου παρελθόντος. Εδώ, η μάχη εναντίον του εχθρού, όπως τον αντιλαμβάνονται σήμερα,  - του νεοφιλελευθερισμού – θυμίζει τον αγώνα κατά της στρατιωτικής χούντας, 40 χρόνια πριν, και την αντίσταση κατά των Ναζί στην κατοχή, κατά τον Β’ΠΠ. Υπάρχουν, ακόμα, απόηχοι από το Λαϊκό Μέτωπο και την Σοσιαλιστική Διεθνής. Ο Αλέξης Τσίπρας, αρχηγός του Συριζα, είναι πολύ νέος για να τα θυμάτια όλα αυτά: γεννήθηκε λίγο αφότου έπεσε η χούντα, το καλοκαίρι του ’74. Παρ’όλα αυτά, η γλώσσα που χρησιμοποιεί το κόμμα του μας θυμίζει ότι η Ευρωπαϊκή κρίση θέτει κάποια βαθειά ιστορικά ερωτήματα σχετικά με το τι συνέβη στην πολιτική, στην δημοκρατία και στην ίδια την ιδέα της διεθνούς συνεργασίας.

Στην Ευρώπη ήταν, δύο αιώνες πριν, που δημιουργήθηκε η ιδέα ότι ο κόσμος είναι ένα κυβερνήσιμο μέρος. Αυτή η ιδέα, τότε, ήταν ριζοσπαστικά καινούργια: ο όρος «διεθνής» από μόνος του, επινοήθηκε από τον Jeremy Bentham και αφομοιώθηκε μερικές δεκαετίες μετά την ήττα του Ναπολέοντα. Παρ’ό,τι, τότε, ο εθνικισμός αναδυόταν σαν ισχυρή δύναμη, οι υποστηρικτές της διεθνούς συνεργασίας δεν ανησυχούσαν. Αντιθέτως, πίστευαν ότι ο εθνικισμός κι ο διεθνισμός ήταν αδελφές ψυχές και ότι μια ήπειρος από «ζωντανές» εθνικές δημοκρατίες καθιστούσαν αναγκαία την συνεργασία ανάμεσα σε τόσο διαφορετικούς ανθρώπους. Ο λογοτέχνης Βίκτωρ Ουγκώ υπεδείκνυε το όραμα μιας ομοσπονδοιοποιημένης Ευρώπης σε ένα ξέφρενο κοινό ακτιβιστών το 1849 στο Παρίσι. Ο Ιταλός επαναστάτης Giuseppe Mazzini ενέπνευσε τον πρόεδρο των ΗΠΑ, Woodrow Wilson, με την ιδέα μιας κοινωνίας δημοκρατικών εθνών.

Όπως η κακότυχη Κοινωνία των Εθνών (ΚΤΕ) ήταν ένα αποτέλεσμα τέτοιων απόψεων, έτσι και άλλοι διεθνιστές αγωνιζόντουσαν σκληρά για ελεύθερο εμπόριο, ή για κομμουνισμό. Αλλά ο Β’ΠΠ οδήγησε τους αντι-φασίστες στην Ευρώπη, να επιστρέψουν στην ιδέα της ομοσπονδίας για την ήπειρο, σαν αντίδοτο τόσο προς τον αρρωστημένο και πολεμοχαρή εθνικισμό των Χίτλερ και Μουσσολίνι, όσο και προς την απελπισμένη, αν και ματαιόδοξη, ΚΤΕ. Πίστευαν ότι χωρίς ολοκλήρωση, οι Ευρωπαίοι θα συνέχιζαν να πολεμούν μεταξύ τους επαόριστα. Με την ολοκλήρωση, το έθνος θα μπορούσε να χαλιναγωγηθεί και οι ανάγκες των πιο αδύναμων μελών της κοινωνίας, να εξασφαλιστούν.

Επομένως, οι καταβολές της ΕΕ αντανακλούν την επίμονη παλιά ιδέα ότι η διεθνής συνεργασία είναι η καλύτερη εξασφάλιση για την εθνική ευημερία. Η υποστήριξη των ΗΠΑ προς την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, προϋπέθετε όχι μόνο την πεποίθηση ότι θα ενίσχυε την ανάπτυξη και θα κράταγε τον κομμουνισμό μακρυά, αλλά και την πεποίθηση ότι θα αναβίωνε την ίδια την δημοκρατία. Οι πρώτες δεκαετίες της κοινής αγοράς συνέπεσαν τόσο με μια άνευ προηγουμένου αύξηση παραγωγικότητας και ανάπτυξης στην Δυτική Ευρώπη, αλλά και, ταυτόχρονα, με σημαντική μείωση της ανισότητας και με αυξημένες δαπάνες προς το κοινωνικό κράτος.

Αυτό το επίτευγμα φαίνεται να ανήκει, πλέον, σε ένα σχεδόν νεολιθικό παρελθόν. Τα τελευταία 25 χρόνια πολλά από αυτά τα κεκτημένα χάθηκαν και η ιδέα ότι η εθνική κυριαρχία και η διεθνής συνεργασία είναι έννοιες συμπληρωματικές, είναι πλέον σε αμφισβήτηση. Οι αρχιτέκτονες αυτής της αναστροφής  δεν ήταν φιλόσοφοι όπως ο Bentham, ούτε επαναστάτες όπως ο Mazzini, αλλά «ξενέρωτοι» τεχνοκράτες όπως ο Paul Volcker κι ο Michel Camdessus του ΔΝΤ. Οι managers του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος, μετά τα πετρελαϊκά σοκ των 70’ς, πίστεψαν ότι η διεθνής ευημερία και σταθερότητα εξαρτιόντουσαν από την απελευθέρωση της κίνησης των κεφαλαίων. Η ενθουσιώδης συμμετοχή της Ευρώπης σε αυτόν τον εκχρηματισμό της παγκόσμιας οικονομίας είχε μεγάλες κι ενδεχομένως, αθέμιτες συνέπειες.

Όλοι οι διεθνείς οργανισμοί απαιτούν από τα μέλη τους να παραδώσουν ένα μέρος της κυριαρχίας τους σαν αντάλλαγμα προς τα οφέλη που θα αποκομίσουν από την συμμετοχή τους. Αλλά σε πρωτύτερους χρόνους, αυτή η επιλογή δεν περιείχε τίποτε σχετικό με τις θυσίες που απαιτούνται σήμερα. Οι νομοθέτες στην ΕΕ, και ειδικότερα στην ΟΝΕ, είναι πλέον υποχρεωμένοι να παραχωρήσουν διακριτή δύναμη σε κεντρικούς τραπεζίτες, δικαστές, γραφειοκράτες και βιομηχάνους. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς οπαδός του Συριζα για να καταλάβει πως αυτή η κατάσταση, σε δύσκολους καιρούς, επιτρέπει σε πολιτικά κόμματα να μετατραπούν σε μαγαζιά εξυπηρέτησης σκοτεινών συμφερόντων.

Αυτό που διακυβεύεται στην κρίση της ευρωζώνης, πάει πολύ πιο βαθυά από τις συνέπειες της εξόδου της Ελλάδας από αυτήν και πέρα από το μέλλον της ίδιας της ΕΕ. Η κρίση έχει θέσει σε αμφισβήτη το ό,τι ο κόσμος μπορεί να κυβερνηθεί.

Η ΕΕ ήταν κάποτε η πιο φιλόδοξη και εντυπωσιακή πραγματοποίηση αυτής της ιδεάς. Στην μετενσάρκωσή της στον 21^ο αιώνα, η ΕΕ επέτρεψε ένα επικίνδυνο κενό ανάμεσα σε κυβερνώντες και κυβερνώμενους, τεχνοκράτες κι εκλογικά σώματα. Η αντίθεση ανάμεσα στον σεβασμό της ΕΕ προς τις χρηματιστηριακές αγορές και την περιφρόνησή της προς τα κοινωνικά κόστη, που προκύπτουν απ΄την προσπάθεια ικανοποίησης των αγορών, καθιστά εξαιρετικά δύσκολο για τους Ευρωπαίους να συνειδητοποιήσουν την διεθνής συνεργασία σαν ένα αγαθό.

«Ο τύπος της καταπίεσης που απειλεί την δημοκρατία δεν θα μοιάζει με τίποτα που έχει προϋπάρξει ήδη» σημειώνει διαισθητικά, ο Alexis de Tocquenville στο τέλος του έργου του για την δημοκρατία στην Αμερική, το 1840. Η αίσθησή του, σαν απομονωμένος ανάμεσα σε  ένα αθεράπευτο παρελθόν και ένα απρόβλεπτο μέλλον, αντηχεί σε ένα χρονικό σημείο όπου η διεθνής συνεργασία που υπάρχει στην ΕΕ, δεν στηρίζει πλέον τους εγχώριους πολιτικούς θεσμούς, αλλά περισσότερο τους στραγγαλίζει.

Ο Συριζα μπορεί να μην έχει λύσεις για το πρόβλημα της Ελλάδας ή της Ευρώπης. Αλλά ποιος έχει; Αυτή η, επιστρωμένη με ιστορικότητα, ρητορική του μας υπενθυμίζει ότι όλοι ψαχουλεύουμε μια καινούργια πολιτική γλώσσα, για να καταλάβουμε ποια στοιχεία της διεθνούς κληρονομιάς μας επιθυμούμε να κρατήσουμε και ποια να διώξουμε. Φυσιολογικά, όπως ο Συριζα, ψάχνουμε πίσω στο παρελθόν για ομοιότητες, μάλλον, παραπλανημένοι. Η ασφάλεια που μας παρέχει το παρελθόν, ίσως να μην είναι ο καταλληλότερος οδηγός σε ένα μέλλον, στο οποίο χάνεται συνεχώς η πεποίθηση ότι ο κόσμος μπορεί να είναι κυβερνήσιμος.