Η οσία ανάπτυξη και τα καταναλωτικά της ζώα

Ένας πανέξυπνος μηχανολόγος συμφοιτητής μου, ο οποίος ηλιθιωδώς ήθελε να κάνει μεταπτυχιακά στα οικονομικά, από την στιγμή που συνειδητοποίησε τι σημαίνει ανάπτυξη και ποια η σημασία της, αδυνατούσε να καταλάβει ή και να δεχτεί ότι η μονάδα μέτρησης της ευμάρειας των πολιτών είναι το πόσο παράγουν. Η αναμενόμενη απάντηση που πετάχτηκαν να του δώσουν τα τσακάλια-οικονομολόγοι-συμφοιτητές του, είναι ότι αυτό που παράγουν οι πολίτες, μεταφράζεται άμεσα σε εισόδημα, επιχείρημα το οποίο, όμως, είναι μόνο εν δυνάμει σωστό. Προφανώς, τα έσοδα από τις πωλήσεις των παραχθέντων δεν κατανέμονται ισότιμα, αλλά δεν αισθάνονται και πολύ αλέγκροι οι νεοκλασσικοί οικονομολόγοι μπροστά σε τέτοια ζητήματα, οπότε τα παρακάμπτουν με την πρώτη ευκαιρία.

Επιπλέον, αν ξεκολλήσουμε το μυαλό μας από τα εγχώρια και δούμε το θέμα της ανάπτυξης υπερεθνικά, το ότι, δηλαδή, η παγκόσμια οικονομία πρέπει συνεχώς να παράγει όλο και περισσότερο, δεν φαίνεται να βγάζει και πολύ νόημα. Και το ζήτημα, πέρα από άνισες κατανομές και κοινωνικές αδικίες, έχει να κάνει κυρίως με το πώς ορίζουμε λανθασμένα τους δείκτες ευμάρειας και πιστεύουμε με θρησκευτική ευλάβεια σε αυτό το τοτέμ, που το λένε ανάπτυξη.

Κι επειδή το θέμα έχει πολλές εκφάνσεις, ας ξεκινήσουμε με τον ορισμό της ανάπτυξης, η οποία δεν είναι τίποτα παραπάνω από τον ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ. Μπορεί, όταν προφέρεται με στόμφο από το στόμα του κάθε πολιτικάντη, να σου δίνει την αίσθηση ότι μιλάμε τόσο για οικονομική, όσο και για κοινωνική πρόοδο, αλλά παραμένει απλά ένας δείκτης που δείχνει πόσα παραπάνω παράξαμε για φέτος. Και αν πρόκειται για τις ΗΠΑ ή την Αγγλία, δεν έχει να κάνει ούτε καν με προϊόντα, αλλά με το πόσα κέρδη βγήκαν μέσω αρμπιτράζ και κινήσεις κεφαλαίων (εξευγενισμένοι ορισμοί του αέρας κοπανιστός).  

Το πρώτο ερώτημα που θα έπρεπε να κάνει κανείς σχετικά με την ανάπτυξη, είναι το πώς αυτή μεταφράζεται σε ευμάρεια. Για να έχει κάποιο νόημα η επιπλέον παραγωγή, θα πρέπει κάποιος να καταναλώσει ό,τι παράξαμε. Και πόσο αστείο φαίνεται αυτό, την συγκεκριμένη περίοδο που το μέγα ζητούμενο είναι η θετική ανάπτυξη, όταν η ζήτηση και η κατανάλωση, παγκοσμίως, είναι για τα μπάζα. Πέρα από το πραγματιστικό του θέματος, το βασικό ζητούμενο είναι το στήσιμο του όλου σκηνικού, κατά το οποίο η ευτυχία του κάθε ατόμου υπολογίζεται μέσω της κατανάλωσής του. Και μιλάμε για μια κατανάλωση, η οποία έχει όλα τα χαρακτηριστικά της σπατάλης. Η ολοένα αυξανόμενη παραγωγή, χρειάζεται την άντληση όλο και περισσότερων πόρων, άσχετα αν η τεχνολογική επιστήμη κάνει ό,τι μπορεί για να καλυτερέψει τις μεθόδους άντλησης και επεξεργασίας, ώστε να ξοδεύουμε για την ίδια παραγωγή, λιγότερους πόρους. Τα αποτελέσματα μόνο θεαματικά δεν είναι (αν και δεν συγκρίνονται με τον βιασμό των φυσικών πόρων από την ΕΣΣΔ, που ήταν και από τις βασικές αιτίες κατάρευσής της).

Έτσι λοιπόν, πρέπει να ξοδεύουμε περισσότερα, για να παράγουμε περισσότερα, για να κερδίζουμε περισσότερα, για να μπορούμε να ξοδεύουμε περισσότερα, για να παράγουμε περισσότερα κ.ο.κ. Θυμίζει γνωστό κόμικ στο οποίο ο εργάτης ζητάει αύξηση από το αφεντικό και αυτό του λέει πως πρέπει να αρχίσει να ξοδεύει παραπάνω για να συμβεί κάτι τέτοιο. Και όσο συμβαίνει αυτό και δεν υπάρχουν κρίσεις και τα συναφή, όλα καλά, αλλά μέχρι που μπορούμε να τραβήξουμε αυτό το παιχνιδάκι; Και καλά εμείς, αλλά η γαία δεν φαίνεται να την πολυπαλεύει με το καπιταλιστικό μοντελάκι. Αν βαριέσαι όλη αυτήν την φιλολογία περί οικολογικής καταστροφής, απλά ρίξε μια ματιά έξω από το παράθυρό σου, ειδικά αν ζείς στην Αθήνα.  

Και σε αυτό το σημείο είναι που την πάτησε ακόμα και ο γερο-Κάρολος. Ο ίδιος πίστευε ότι όταν η παραγωγή φτάσει σε ένα σημείο πολύ υψηλό, τότε ακριβώς θα υπάρξουν οι κατάλληλες συνθήκες για να ελευθερωθούν οι άνθρωποι και να εξαλειφθούν οι όποιες κοινωνικές ανισότητες και  τότε θα πραγματωθεί ο απόλυτος κομμουνισμός. Φυσικά άλλο να το λες αυτό το 1860 και άλλο το 2010. Αλλά η ουσία είναι ότι ο Μάρξ τελικά, λίγο ξέφυγε από την καπιταλιστική φαντασίωση της ανάπτυξης, παρά μόνο ασχολήθηκε με την καπιταλιστική οργάνωση. Ο στόχος παρέμεινε ο ίδιος και άλλαξε απλά η πορεία. Το πιο ενδιαφέρον είναι πως το ινδικό οικονομικό μοντέλο των αρχαίων χρόνων, που ο Μάρξ είχε σαν πρότυπο, ήταν περισσότερο προσανατολισμένο προς την ανακύκλωση, παρα προς την ανάπτυξη. Η παραγωγή περισσότερων ή/και νέων προϊόντων ήταν απειροελάχιστη και η λειτουργία της οικονομίας ήταν η παραγωγή, η κατανάλωση και η επανάχρηση στην παραγωγή των ήδη καταναλωμένων προϊόντων. Για παράδειγμα (κλέβοντας μερικές αναφορές του Καστοριάδη* στον Ουγκώ), ο τελευταίος, αναφερόμενος στους υπονόμους των Παρισίων υπολόγισε ότι οι Γάλλοι ξοδεύουν γύρω στα 10 εκατομμύρια δολάρια ετησίως (σε σημερινά λεφτά), αφού δεν κάνουν το σκατό τους, όχι παξιμάδι, αλλά λίπασμα όπως οι κινέζοι, οι οποίοι, έτσι, έχουν πολύ πιο εύφορα εδάφη για να καλλιεργήσουν.

Το νόημα των παραπάνω δεν είναι, φυσικά, να το γυρίσουμε όλοι στην ανακύκλωση με κάθε τρόπο, όπως και δεν θέλω να το παίξω οικολόγος, αφού πολιτικά ούτε ξέρω ποιες είναι οι θέσεις τους, ούτε μου προκαλούν κάποια διάθεση να ασχοληθώ με αυτές. Το ζήτημα είναι ότι η σημερινή οικονομία είναι στημένη και κινείται σε μια σπείρα, η οποία δεν μπορεί να συνεχιστεί ατέρμονα, όπως και ότι ακόμα και η πιο δημοφιλής εναλλακτική της, δεν αντιμετωπίζει το πρόβλημα ουσιαστικά, αφού η αγιοσύνη της ανάπτυξης είναι αδιαμφισβήτητη κι από τις δύο πλευρές.

Φυσικά, για να μην αδικώ τον γερο-Τσάρλυ, το πώς κατανέμεται και αξιοποιείται αυτή η ανάπτυξη, είναι το άλλο μισό της ιστορίας. Κι ούτε μπορεί κανείς να αμφισβητήσει τα θετικά αποτελέσματα της ανάπτυξης, που μεταφράζονται σε πρόοδο μέσω της επιστήμης. Κοιτάζοντας απλά κάποια νούμερα, δεν είναι τυχαίο, από πλευράς προόδου, ότι η κίνα, που την τελευταία πενταετία έχει διψήφια μέση ανάπτυξη, έχει ρίξει το ποσοστό φτώχειας κάτω από 3%, ενώ ξέρουν να γράφουν το όνομά τους και λίγα λογάκια για τον εαυτό τους το 94% του πλυθησμού της, όπως και δεν είναι τυχαίο, στον αντίποδα, ότι η νιγηρία, που ενώ έχει μέση ανάπτυξη για το ίδιο διάστημα γύρω στο 6,5%, έχει ποσοστό φτώχειας 64,6%, μ.ο. ζωής τα 48 και ποσοστό αναλφάβητων 39%.

Όπως έχει διαμορφωθεί το παγκόσμιο status, για διάφορους λόγους, κάποιες χώρες έχουν αναλάβει τον ρόλο του παραγωγού, κάποιες τον ρόλο του καταναλωτή και κάποιες φυτοζωούν και δεν είναι καθόλου λογικό να απαιτεί κανείς να παρουσιάζουν όλες ανάπτυξη. Οι ηπα, ο μεγαλύτερος πελάτης στον πλανήτη, είχε βρεί το τρύκ της παροχής υπηρεσιών και την wall street για να καλύψει την υπερκατανάλωσή του, αλλά τώρα με την κρίση το κολπάκι αποδεικνύεται τζούφιο. Το ίδιο ισχύει και για την αγγλία, ενώ στην γερμανία η παραγωγή είναι αυτοσκοπός και η κατανάλωση απλά ανύπαρκτη (εμείς για ποιόν νομίζετε ότι τα κάνουμε όλα αυτά βρε; Για σας τα κάνουμε!). Η ελλάδα απ΄την άλλη είναι σαν τον κάγκουρα από τα πατήσια που ήθελε να γίνει μέλος στο politia tennis club. Κάτι η ματιαοδοξία του, κάτι τα ψιλά γραμματάκια που δεν διάβασε όταν υπέγραφε το συμβόλαιο συμμετοχής, τώρα τρέχει και δεν φτάνει. Η κίνα μπορεί να φαίνεται όμορφη, μακιγιαρισμένη με στατιστικά μαγειρέματα, αλλά έχει βάλει να δουλεύει, υπό άγνωστες συνθήκες, οτιδήποτε μπορεί να στέκεται και να κινείται σε δύο πόδια, ενώ η αφρική, με την εξαίρεση της αιθιοπίας και κάποιων άλλων ελαχίστων χωρών, έχει πιάσει πάτο (ή μάλλον εκεί ήταν από αποικιοκρατίας) και πάει για απόπατο.

Κι όλα αυτά λόγω της εμμονής στην οσία ανάπτυξη. Λόγω της εμμονής στο κάποιοι να καταναλώνουν όλο και πιο πολύ, κάποιοι να παράγουν όλο και πιο πολύ και καποιοι να κερδίζουν όλο και πιο πολλά. Σε μια κλειστή οικονομία (χωρίς πάρε δώσε με άλλες χώρες) ένας σταθερός ρυθμός ανάπτυξης 0%, ενώ για κάποιους ακούγεται εφιαλτικός, στην πραγματικότητα δείχνει την απόλυτη ισορροπία. Η οικονομία καταναλώνει ακριβώς αυτά που παράγει. Και αν υποθέσουμε ότι υπάρχει μια όσο το δυνατόν δικαιότερη κατανομή εισοδημάτων, το ΑΕΠ θα μπορούσε να αυξάνεται ακριβώς όσο αυξάνεται και ο πληθυσμός, έτσι ώστε να διατηρηθεί η εν λόγω ισορροπία. Θα μπορούσε επίσης να αυξάνεται, όποτε η επιστήμη παρουσιάζει κάποια νέα και ουσιαστική τεχνολογία που αλλάζει τα δεδομένα (ουσιαστική λέμε, όχι το νέο τηλέφωνο-ηλεκτρονικό υπολογιστή-ελβετικό σουγιά-βαλιτσάκι του spot billy). Γυρνώντας στην παγκόσμια οικονομία, για να μπορούσε να επιτευχθεί κάτι τέτοιο (ευτυχώς η φαντασία είναι ακόμα τζάμπα και ο καθένας μπορεί να λέει ό,τι μαλακία του κατέβει στο κεφάλι) θα έπρεπε να οριστεί ένα standard επίπεδο διαβίωσης, ανάλογα με τις δυνατότητες και τις συνήθειες του κάθε λαού, και να ακολουθηθεί μια καθοδηγούμενη εξισορρόπηση της ανάπτυξης ή του επιπέδου του ΑΕΠ της κάθε χώρας, αν προτιμάς.

Ξέρω ότι από πλευράς ρεαλισμού, έχω πάρει κόκκινη κάρτα, ντισκαλιφιέ και διετή απαγόρευση εισόδου στα γήπεδα, αφού έχω υπονοήσει παγκόσμια κυβέρνηση με πρωτίστως κοινωνικούς και δευτερευόντως οικονομικούς στόχους. Κι όλα αυτά μπορεί να σου ακούγονται αριστερίζωντα (αν και όπως σου έδειξα πιο πάνω, δεν είναι, τουλάχιστον όχι μαρξιστικά), αλλά, εκ φύσεως, είναι απλά μια αφορμή για ψιλοκουβεντούλα. Ούτως ή άλλως, όσα θεωρούσαμε σαν δεδομένα καταρρέουν σαν ντόμινο και πρέπει σιγά σιγά να έχουμε και κάτι καινούργιο να πούμε (ειδικά στην ευρώπη, όπου η ακαδημαϊκή σκέψη έχει ξεχάσει να σκέφτεται). Ήδη οι αμερικανοί θεωρητικοί της ανάπτυξης, το έχουν πιάσει το νόημα, ότι δεν τσουλάει άλλο αυτό το μοντελάκι και πως χρειάζεται μια αλλαγή, αλλά σαφή αποτελέσματα ακόμα δεν υπάρχουν και φυσικά κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι το καινούργιο θα είναι καλύτερο από το παλιό. Απλά είναι πολύ σημαντικό να γίνει κατανοητό ότι πρέπει να σταματήσει αυτός ο δογματισμός της ανάπτυξης και να πεθάνει αυτό το καταναλωτικό ζώο που κατοικεί μέσα μας, πριν μας φάει, εμάς τους ίδιους, ζωντανούς.

PS: Εν μέσω κρίσης, όλα τα παραπάνω, εννοείται, είναι απλά μαλακίες. Το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε (πέρα από το να κάψουμε καμμία τράπεζα) είναι να παράγουμε περισσότερο ή να καταναλώνουμε λιγότερο, αφού αυτήν την στιγμή ένα μάτσο τζογαδόροι, που έχουν κάμποσα φράγκα στο χέρι, κοιτάζουν να δούν σε ποιό άλογο τους συμφέρει να ποντάρουν και το άλογο της ελλάδας είναι από αυτά που στην εκκίνηση πάνε προς τα πίσω ενώ φαίνεται να είναι και κουτσό. Και τα κουτσά άλογα συνήθως τα σκοτώνουν.

* Σχετικό κείμενο για όποιον ενδιαφέρεται:

‘Οικολογία και Πολιτική’, ανθρωπολογία, πολιτική, φιλοσοφία, Κ. Καστοριάδης, 1993

(αρκετή διαφήμιση έκανα, τις εκδόσεις βρες τες μόνη σου)